“ครูครับ ผมอยากเป็นช่างตัดผม”
เด็กผู้ชายสองคนพูดกับครูประจำชั้นแบบนั้น หลังจากเห็นคลิปช่างบาร์เบอร์เท่ ๆ ในโซเชียลมีเดีย แล้ววันถัดมา ผู้อำนวยการก็สั่งซื้อปัตตาเลี่ยน 4 ตัว
นั่นไม่ใช่แค่อุปกรณ์ แต่คือคำตอบของโรงเรียนแห่งหนึ่งที่อยู่บนพื้นที่ชายแดนไทย-เมียนมาร์ ในอำเภอพบพระ จังหวัดตาก โรงเรียนที่เลือกจะฟังเสียงเล็ก ๆ อย่างจริงจัง ไม่ได้แค่ยื่นโอกาสให้ตามหน้าที่ แต่กำลังพยายามทำให้คำว่า “โอกาส” มีรูปร่าง มีที่ยืน มีอุณหภูมิที่อบอุ่นพอจะให้เด็กคนหนึ่งรู้สึกว่าชีวิตยังมีทางไปต่อ
โรงเรียนห้วยน้ำนักวิทยา โรงเรียนขยายโอกาสทางการศึกษาที่ไม่ได้แค่ “ขยายโอกาส” ตามคำสั่งนโยบาย แต่ขยายมันลงลึกไปถึงใจของเด็กจริง ๆ
โรงเรียนแห่งนี้ตั้งอยู่ในพื้นที่สูงของอำเภอพบพระ จังหวัดตาก ใกล้ชายแดนไทย-เมียนมาร์ เส้นทางขึ้นสู่โรงเรียนเต็มไปด้วยโค้งคดและภูเขาสลับซับซ้อน ผู้คนในชุมชนส่วนใหญ่เป็นกลุ่มชาติพันธุ์ เช่น ปกาเกอะญอ และพูดภาษาท้องถิ่นเป็นหลัก การเดินทางไม่สะดวก โรงเรียนจึงกลายเป็นเหมือนศูนย์กลางของทั้งการเรียนรู้และการใช้ชีวิตของเด็ก ๆ ที่นี่ เพราะเมื่อเด็กไม่ได้เดินเข้าเมืองเพื่อเรียนต่อ โอกาสที่จะได้รับการศึกษาจึงต้องถูกสร้างขึ้นตรงที่พวกเขาอยู่ ไม่ใช่รอให้พวกเขาเดินไปหา
เด็กบางคนไม่มีโอกาสได้โตตามวัย เพราะถูกบังคับเร่งโต
“รายได้ในครอบครัวไม่แน่นอน บางบ้านมีลูกสามสี่คน รายรับปีหนึ่งก็ไม่พอจะส่งเรียนทั้งหมด”
ผอ.อดิเรก คำเป็กเครือ เล่าถึงสภาพพื้นที่ในชุมชนเกษตรกรรมที่เด็กต้องออกไปช่วยทำไร่ รับจ้างเล็ก ๆ น้อย ๆ หรือบางคนก็เลือกที่จะหยุดเรียนเพราะเห็นว่าไปทำงานแล้วมีเงินมาเลี้ยงตัวเองได้เลย รายได้ที่มาจากแรงงานเด็กเหล่านี้ไม่สูงนัก บางครั้งไม่ถึงเกณฑ์ขั้นต่ำตามกฎหมาย แต่ในครอบครัวที่ลำพังจะหาค่าข้าวยังลำบาก การมีใครสักคนหาเงินได้แม้เพียงเล็กน้อยก็มีความหมาย นั่นจึงกลายเป็นเหตุผลที่เด็กจำนวนมากไม่ได้อยู่ในโรงเรียน ไม่ใช่เพราะเขาไม่รักการเรียน แต่เพราะการอยู่รอดของครอบครัวมักมาก่อนเสมอ
เด็กบางคนไม่อยู่กับพ่อแม่ แต่อยู่กับตายาย ญาติพี่น้องที่ไม่มีเวลาพาไปโรงเรียน ไม่มีแม้แต่จะหาข้าวเช้าให้กิน
พอหลุดจากห้องเรียนไปสักพัก พอกลับมาไม่ได้ เขาก็จะกลายเป็น “เด็กนอกระบบ” โดยไม่รู้ตัว
โรงเรียนยังอยู่ตรงนี้ และอยากให้เด็กๆ มาอยู่ด้วยกัน
“เราจะไม่ตัดเด็กออกจากระบบ เพียงเพราะเขาขาดเรียนตามเกณฑ์ เราต้องหาทางให้เขากลับมาได้เสมอ”
โรงเรียนใช้การเยี่ยมบ้าน 100% เป็นเครื่องมือสำคัญ เพื่อลงไปเห็นชีวิตจริงของเด็กแต่ละคน บางคนไม่มีอาหารเช้า โรงเรียนก็เตรียมไว้ให้ บางคนไม่มีเงินเรียน โรงเรียนก็หาทุนจาก กสศ. หรือจากกองทุนที่ครูร่วมกันสร้างไว้ให้ ทุกบ้านที่ครูไปถึง ไม่ใช่แค่การเก็บข้อมูล แต่คือการเชื่อมใจ เชื่อมความไว้ใจ เพื่อบอกกับเด็กและผู้ปกครองว่า “โรงเรียนยังอยู่ตรงนี้ และยังอยากให้เด็ก ๆ มาอยู่ตรงนี้ด้วยกัน”
เด็กที่มีปัญหาวัยรุ่น ท้องก่อนวัย ทำงานก่อนจบ ผอ.อดิเรกไม่พูดเรื่อง “การให้ออกจากระบบ” แต่พูดเรื่อง “ทางเลือก” ว่าจะกลับมาเรียนแบบไหนได้บ้าง จะเรียนออนไลน์ ออนแฮนด์ หรือมีครูไปติดตามเป็นพิเศษก็ได้
เสียงเด็กแค่คนสองคนก็มีความหมาย
“ผมอยากเป็นช่างตัดผม”
ผอ.อดิเรกจำเสียงเด็กคู่นั้นได้ขึ้นใจ และตัดสินใจทันทีว่าจะหาพื้นที่ให้เด็กฝึก เสียงที่บางที่อาจเบาเกินไปจะถูกได้ยิน กลับกลายเป็นจุดเริ่มต้นของคลาสเรียนพิเศษที่เกิดขึ้นนอกตารางวิชา ไม่ต้องมีตำรา ไม่ต้องมีคะแนน แต่มีความภาคภูมิใจของเด็กคนหนึ่งเป็นผลการเรียนที่ดีที่สุด
ทุกวันพฤหัสบดี เด็ก 4-5 คนจะกลายเป็น “ช่างตัดผมจิตอาสา” ให้กับผู้สูงอายุและผู้ป่วยติดเตียงในชุมชน ผอ.บอกว่านี่คือวิธีที่ทำให้เด็กมีศักดิ์ศรี ได้รู้ว่าทักษะของเขามีประโยชน์ และมีคนต้องการ
โรงเรียนยังมีการสอนนวดแผนไทย ทำลูกประคบ ผ้าพิมพ์ใบไม้ ทอผ้ากะเหรี่ยง ทำเบเกอรี่ เกษตรกรรม และอีกหลายกิจกรรมที่เริ่มต้นจากคำว่า “ผมอยากลอง” “หนูอยากทำ” ทุกทักษะอาชีพที่เปิดให้เด็กได้ลงมือทำ ล้วนเป็นการบอกว่า “แม้โลกไม่ให้พื้นที่กับความฝัน แต่โรงเรียนจะหาพื้นที่ตรงนั้นให้ได้”
ถ้าอยากให้เด็กอยู่ เราต้องเปลี่ยนโรงเรียนให้เป็นที่ที่เขาอยากมา
“ถ้าครูอยู่ได้ เด็กก็อยู่ได้”
ผอ.อดิเรกพูดถึงระบบการดูแลครูว่า ถ้าครูอยู่โรงเรียนนี้ได้นานพอ เด็กจะรู้สึกปลอดภัย ผูกพัน และอยากมาโรงเรียน ในโรงเรียนชนบท ครูบางคนย้ายออกภายในเวลาไม่ถึงสองปี ทำให้เด็กต้องเปลี่ยนครูบ่อย ๆ ซึ่งกระทบกับทั้งการเรียนรู้และความไว้วางใจ ผอ.เลือกจะดูแลครูเหมือนที่ครูดูแลเด็ก ลดอุปสรรค ลดความรู้สึกโดดเดี่ยว เพื่อให้ครูอยู่ต่อได้นานพอจะเป็น “ผู้ใหญ่คนหนึ่ง” ที่เด็กพึ่งพาได้จริง
เขาเชื่อว่าครูคือจุดตั้งต้นของความเปลี่ยนแปลงในโรงเรียน และการดูแลครูให้สามารถใช้ชีวิตได้อย่างมั่นคงในพื้นที่ห่างไกล คือการลงทุนระยะยาวที่คุ้มค่าที่สุด เด็กคนหนึ่งอาจลุกขึ้นมาเรียนรู้สิ่งใหม่ เพราะเขารู้ว่าจะมีครูคนเดิมคอยรอ คอยสังเกต คอยถามไถ่ และคอยอยู่ข้างเขาในวันที่ไม่มั่นใจ ผอ.อดิเรกจึงใช้ทุกวิธี ตั้งแต่จัดหาที่พัก ซ่อมแซมบ้านพักครู หาอุปกรณ์ช่วยสอน จัดตารางให้ยืดหยุ่น และออกหน้าให้ครูในทุกปัญหาเล็กน้อย เพราะเขารู้ว่า ถ้าครูรู้สึกว่า “มีคนอยู่ข้างหลัง” เขาก็จะอยู่ต่อได้ และนั่นแปลว่า เด็กจะยังมีครูที่เขารู้จักและวางใจได้อยู่
“เราไม่ใช้ครูสอนวิทยาศาสตร์ไปสอนภาษาไทย เราพยายามจัดการให้ครูแต่ละคนได้ใช้ความถนัดตัวเอง แล้วให้เขาออกแบบกิจกรรมกับเด็กเต็มที่”
เพราะความสัมพันธ์ระหว่างเด็กกับครู ไม่ได้เกิดจากการเรียนรู้วิชาเดียวกัน แต่มันเกิดจากการ “เห็นกันบ่อย ๆ และเห็นว่าเราสำคัญกับกันและกัน” เด็กบางคนอาจไม่เก่งคณิตศาสตร์ ไม่เก่งภาษาไทย แต่เขายังอยากมาโรงเรียน เพราะเขาได้พูดคุยกับครูคนเดิมทุกวัน ได้ช่วยครูทำขนมในวันพฤหัสบดี ได้เล่นฟุตซอลกับครูหลังเลิกเรียน มันคือความแนบแน่นที่ไม่ต้องมีในตำรา แต่มีอยู่จริงในชีวิตที่ซ้อนอยู่ระหว่างบทเรียน และเป็นสิ่งที่พาเด็กให้อยู่ต่อในโรงเรียน”
ความเปลี่ยนแปลงไม่ได้เริ่มจากนโยบาย แต่เริ่มจากความไว้ใจของชุมชน
วันนี้ ผู้ปกครองในชุมชนเริ่มเปลี่ยนมาใช้ภาษาไทยกลาง เพื่อให้ลูกไม่มีปมด้อยเรื่องภาษา เริ่มให้ลูกแสดงออกมากขึ้น และเริ่มเห็นว่าการศึกษานั้นเปลี่ยนชีวิตได้ กระบวนการเปลี่ยนผ่านนี้ไม่ได้เกิดจากคำบรรยายในห้องประชุม แต่จากบทสนทนาระหว่างโรงเรียนกับผู้ปกครองนับครั้งไม่ถ้วน เป็นความร่วมมือเล็ก ๆ ที่ค่อย ๆ ฝังราก เป็นชุมชนที่เริ่มเชื่อว่าเด็กของเรา ไม่จำเป็นต้องซ้ำรอยเดิมของพ่อแม่เสมอไป
เด็กจากโรงเรียนเล็ก ๆ แห่งนี้ เริ่มไปแสดงผลงานทั้งด้านศิลปะ วิทยาศาสตร์ กีฬา และการพูดในเวทีระดับประเทศ
ทั้งหมดไม่ได้เกิดจากสูตรสำเร็จ แต่มาจากการทำงานร่วมกันระหว่างครู ชุมชน และเด็ก ๆ ไปทีละวัน
คำว่ามาสเตอร์พีซในแบบของครู
“เด็ก 3 คนที่ทำผ้าได้ เด็ก 7 คนที่เก่งฟุตซอล เด็ก 1 คนที่พูดได้ 3 ภาษา ทั้งหมดนี้คือมาสเตอร์พีซของครู”
มาสเตอร์พีซของครูที่นี่ไม่ใช่รางวัล ไม่ใช่ตำแหน่ง แต่คือชีวิตเด็กที่เดินต่อได้ ด้วยแรงบันดาลใจจากใครสักคนที่ยืนอยู่ข้างหลัง ครูคนหนึ่งที่ไม่ได้หวังให้เด็กเก่งเหมือนกัน แต่ดีใจทุกครั้งที่เห็นเด็กคนหนึ่งรู้สึกว่าตัวเอง “ทำได้” แม้จะไม่ใช่ในบทเรียนที่สอบได้เต็มร้อยก็ตาม
มาสเตอร์พีซในสายตาครู ไม่ได้เกิดจากความสมบูรณ์แบบ แต่เกิดจากรอยยิ้มเล็ก ๆ ของเด็กที่เคยหมดหวัง แล้ววันหนึ่งลุกขึ้นมาเชื่อในตัวเองอีกครั้ง ครูบางคนอาจไม่มีชื่อติดบอร์ด ไม่มีเหรียญเกียรติยศ แต่เขาได้สร้างบางสิ่งที่ยิ่งใหญ่กว่า คือชีวิตเด็กคนหนึ่งที่ไม่ยอมแพ้ เพราะเคยมีผู้ใหญ่คนหนึ่งที่ไม่ยอมปล่อยมือเขาไป
